Celem terapii psychoanalitycznej jest wydobycie tłumionych przez pacjenta, głęboko ukrytych impulsów i konfliktów, które miały miejsce w dzieciństwie. W trakcie sesji pacjent opowiada o swoich problemach, nadziejach, obawach i wszystkim, co mu przychodzi na myśl. Psychoanalityk rzadko odzywa się lub dokonuje interpretacji problemów pacjenta. Częściej zachęca do mówienia o przeżyciach, obawach i pojawiających się uczuciach poprzez stawianie pytań. Celem terapii jest znalezienie rozwiązania problemów pacjenta przez niego samego, dzięki rosnącej samoświadomości, samokrytycyzmowi. Jest to terapia długoterminowa. Psychoanaliza jest to metoda terapii zaburzeń psychicznych oparta na założeniach teorii psychoanalizy. Zgodnie z nią, podstawą objawów chorobowych są nieświadome popędy, którym cenzura nie pozwala na wkroczenie do świadomości.
Psychoanaliza została stworzona przez Zygmunta Freuda i rozwijana przez jego następców, poświęcona badaniu psychiki ludzkiej. Przyjmuje się, że znajduje zastosowanie w trzech dziedzinach: 1) jako metoda badania psychiki; 2) jako systematyzacja wiedzy o ludzkim zachowaniu (teoria psychoanalityczna) i 3) jako rodzaj terapii zaburzeń emocjonalnych (leczenie psychoanalityczne).
Metoda badania obejmuje korzystanie ze swobodnych skojarzeń oraz analizę marzeń sennych, fantazji, procesów myślowych i zachowań w powiązaniu z afektami. Metodologia psychoanalityczna oznacza zazwyczaj systematyczne badania samej metody psychoanalitycznej. Teoria psychoanalityczna obejmuje dane pochodzące z klinicznych obserwacji psychoanalitycznych, organizowane zgodnie ze stopniowo rozwijanym systemem hipotez ( na przykład teorią libido, metapsychologią, teorią strukturalną). Dane i hipotezy odnoszą się zarówno do normalnych zjawisk psychicznych i normalnego funkcjonowania, jak i do procesów nienormalnych i zaburzeń psychicznych.
Jako metoda terapii, psychoanaliza daje najlepsze rezultaty w przypadku chorych na nerwice objawowe i nerwice charakteru, jest też jednak coraz szerzej stosowana wobec głębiej zaburzonych pacjentów. Wiedzę psychoanalityczną wykorzystuje się również dla rozumienia innych chorób.
Psychoanaliza od klasycznej psychologii różni się założeniem istnienia sfery psychiki zwanej nieświadomością charakteryzującej się tym, że procesy tam przebiegające nie są dostępne świadomej refleksji danej osoby. W nieświadomości zgromadzone są bodźce popędowe, których realizacja jest w konflikcie z normami moralnymi danej osoby. Popędy te, pomimo tego, że odebrano im bezpośrednią możliwość realizacji, są jednak ciągle aktywne i próbują ujawnić się poprzez tworzenie pewnych tworów zastępczych takich jak czynności pomyłkowe, marzenia senne, symptomy nerwicowe, itd. Twory te są pewnego rodzaju kompromisem między wymaganiami moralnymi a nieświadomymi popędami. Psychoanalizę można uznać za kierunek we współczesnej psychologii. Ponieważ psychoanaliza zakłada istnienie obszarów psychiki, które nie są dostępne świadomości zwana jest także psychologią głębi. Psychoanaliza, jakkolwiek nie jest systemem filozoficznym w pełnym tego słowa sensie, ociera się często w swoich teoriach i rozważaniach o zagadnienia filozoficzne, szczególnie z zakresu teorii poznania.
Pionierzy psychoanalizy
Pionierami psychoanalizy, poza samym Zygmuntem Freudem, byli także Maria Bonaparte,Melanie Klein, Wilfred Bion, Jacques Lacan, Otto Rank, Margaret Mahler, Otto Kernberg. Wielu badaczy i praktyków, którzy swoją pracę rozpoczęli z Freudem stworzyło własne szkoły, które odcinają się od psychoanalizy, jednak często są z nimi kojarzone Carl Gustav Jung, Alfred Adler, Wilhelm Reich, Karen Horney. W Polsce pionierami psychoanalizy byli Ludwik Jekels, Maurycy Bornsztajn i Gustaw Bychowski, a po II wojnie światowej Jan Malewski, Michał Łapiński i Zbigniew Sokolik.