Psychoterapia to planowe, intencjonalne, systematyczne oddziaływanie na pacjenta (klienta), przy pomocy słowa w ramach specyficznego kontaktu, w celu osiągnięcia sprecyzowanego celu, przy pomocy różnych metod czy technik.Innymi słowy, psychoterapia to zbiór technik leczących lub pomagających leczyć rozmaite schorzenia i problemy natury psychologicznej. Wspólną cechą wszystkich tych technik jest kontakt międzyludzki, w odróżnieniu od leczenia czysto medycznego.
Psychoterapia jest metodą leczenia polegająca na psychologicznym oddziaływaniu na pacjenta. Obecnie istnieje wiele technik terapeutycznych, które są istotą leczenia wielu zaburzeń sfery psychicznej. Psychoterapia uważana jest za czynnik wspomagający proces leczenia farmakologicznego np. w zaburzeniach depresyjnych, ale już w przypadku zaburzeń lękowych, fobii, psychoterapia jest główną formą leczenia.

Szkoły terapeutyczne wypracowały swoje własne techniki pracy terapeutycznej oraz sposoby działania psychoterapeuty podczas sesji. Rozróżniamy m.in. techniki stosowane w psychoanalizie, szkołach behawioralno-poznawczych, humanistyczno- egzystencjalnych oraz technikach innych szkół terapeutycznych nie zakwalifikowane do głównych nurtów psychoterapeutycznych.
Psychoterapia powstała oryginalnie jako integralna część psychoanalizy, ale współcześnie została zaadaptowana i rozwinięta przez inne gałęzie psychologii, takie jak psychologia postaci i psychologia kognitywna.
Psychoterapia we wszystkich swoich formach jest najbardziej skuteczna w pomaganiu pacjentom ogólnie zdrowym psychicznie, którzy mają rozmaite problemy ze swoim życiem i osobowością, takie jak lekka depresja po śmierci najbliższej osoby, uraz powypadkowy, czy lekkie formy uzależnienia. Psychoterapię próbuje się także stosować przy leczeniu chorób psychicznych, lecz jej skuteczność jest tutaj stosunkowo niewielka. Może się ona jednak przydawać jako metoda pomocnicza przy leczeniu tych chorób.
W obecnym rozumieniu medycznym należy jednak podzielić to, co popularnie nazywa się psychoterapią, na dwie istotnie róźnące się od siebie dziedziny - psychoterapię i pomoc psychospołeczną. Psychoterapia sensu stricte jest metodą z wyboru (czyli posiadająca najwiekszą i udowdonioną skuteczność) w leczeniu zaburzeń nerwicowych (obecnie klasyfikowanych jako zaburzenia lękowe) i zaburzeń osobowości. Pomoc psychospołeczna jest to "pomaganie" - tam gdzie nie ma zdefiniowanej (wg ICD i DSM) choroby ani zaburzenia, ale jednak pacjent potrzebuje czyjejś pomocy. Psychoterapie wg prawa mogą prowadzić wyłącznie osoby o odpowiednich kwalifikacjach, a pomoc psychospołeczną praktycznie wszyscy którzy się do tego poczuwają - największą oczywiście rolę graja tu psycholodzy, socjoterapeuci, pedagodzy, niewykwalifikowani w psychoterapii lekarze etc.
Celem psychoterapii może być osiągnięcie poprawy w zakresie objawów (pozytywne zmiany zachowania, polepszenie kontaktów z innymi ludzmi) lub poprawy polegającej na zmianach postaw i pewnych cech osobowości (zredukowanie poziomu lęku, podwyższenie samooceny). Czas trwania psychoterapii zależny jest od indywidualnego przypadku - im zaburzenia są poważniejsze, tym jest dłuższy.
Swoistą odmianą psychoterapii jest tzw. programowanie neurolingwistyczne (NLP), które jest jednak przez większosć tradycyjnych psychoterapeutów odrzucane jako nieetyczne. Wynika to głównie z płytkości teoretycznej a nie z braku efektywności. NLP często jest kojarzone z technikami manipulacyjnymi a nie z terapią.
Psychoterapia jest często krytykowana przez zwolenników NLP i psychologów behawioralnych, jako metoda terapeutyczna, której skuteczności nie udało się dowieść statystycznie, co nie do końca jest prawdą - przykładem tego jest fakt refundowania przez niemieckie AOK psychoterapii dynamicznej jako metody leczniczej - żadna inna psychoterapia nie doczekała się takiego uznania. Psychoterpeuci bronią się jednak przed tymi zarzutami, twierdząc że cele i natura tej terapii uniemożliwia zbadanie jej efektów tego rodzaju metodami, gdyż nie istnieją obiektywne kryteria określające, co można uznać za jej sukces, który zawsze pozostaje subiektywną oceną osób poddających się terapii. Takie podejście do oceny powoli staje się jednak anachronizmem, głównie za sprawą coraz lepszych i skuteczniejszych metod badawczych, oceniających stan pacjenta.